Fiiller (Eylemler)

Yaşadığımız dünyada gördüklerimize ve duyduklarımıza dair iki ana unsurdan bahsedebiliriz. Bunlardan bir tanesi nesne bir tanesi de harekettir. Nesneler; canlı, cansız, maddi ve manevi bütün varlıklar ve kavramlarken, hareket kavramı bu nesnelerin zaman ve mekân içerisinde hareket etmesi, yer değiştirmesi, durumları, oluşumları gibi bütün durumlarını karşılar. Bu varlıklar arasındaki keskin ayrım dilde de kendini göstermiştir.

Dilde; nesneleri isimler ile hareketi de fiiller ile ifade ederiz. Bir başka deyişle ağzımızdan çıkan sözcük ya isimdir ya fiil.

İnsanlar günlük hayatlarında her eşyaya, kişiye, canlı cansız tüm varlıklara veya düşünceye bir isim verirler. Bu isim sayesinde bu varlığı ya da düşünceyi diğerlerinden ayırt ederiz. İsimler bir durağanlığı, hareketsizliği, bir durumu karşılarlar.

Fiiller, hareketleri karşılar demiştik. O halde fiil ile ilgili yapacağımız tanım da bu yönde olacaktır.

Fiil Nedir ?

Varlıkların içinde  bulundukları durumları, oluşumlarını, hareketlerini bir şahıs eki ve kip eki alarak ifade eden sözcüklere fiil denir.

oku-, sev-, say-, gör-, bak-, sıçra-, yaz-, fırlat-, vur-, dokun-, yüz-, iç- vb. sözcükler eylemlere birer örnektir.

Bir sözcüğün fiil (eylem) olup olmadığı nasıl anlaşılır?

Bir sözcüğün eylem / fiil olduğunu anlamak için iki farklı duruma bakmak gerekir.

1. Sözcüğe -mak, -mek mastar ekini getiririz. Eğer anlamlı bir bütün oluyorsa bu sözcük eylemdir.

2. Sözcüğün cümle içindeki anlamına bakarak bu sözcüğün fiil mi yoksa isim mi olduğuna kanaat getirebiliriz. Öncelikle -mak, -mek getirerek tahminde bulunmak her zaman daha sağlıklı olacaktır. Anlama bakarak yaptığımız tahminler bazen bizi yanıltabilir.

oku(mak), fırlat(mak), yüz(mek), dokun(mak), bak(mak), gör(mek), sev(mek), iç(mek)  vb. Bu örneklerde -mak, -mek mastarı getirdiğimiz sözcükle uyduğu için bu sözcükler birer eylemdir.

telefon(mak), bardak(mak), ev(mek), kaan(mak) vb. Bu sözcüklere getirdiğimiz -mak, -mek astarı sözcüğe uymadığı için bu sözcükler birer isim soylu sözcüklerdir. O halde:

Not: İsim soylu sözcükler mastar eki almazlar.

 Fiil Çeşitleri / Eylem Türleri

1. İş / Kılış Fiileri

İş kılış fiillerinde bir işin yapıldığından, öznenin faaliyet halinde olduğundan bahsedilir. Özne bir hareketi yapmaktadır. Ayrıca öznenin yaptığı bu işten, hareketten etkilenen bir nesne vardır. Bir cümlenin fiili nesne alabiliyorsa o halde bu filler geçişli fiiller dir diyebiliriz.  Eğer bu fiiller geçişli fiillerse, fiile sorduğumuz neyi/kimi sorusuna cevap verebilirler. Ayrıca fiilin başına getirdiğimiz “onu” sözcüğü ile bir uyum sağlarlar.

O halde tersine giderek hem bulma işlemini kolaylaştırabilir hem de sağlama yapabiliriz. Bir fiilin başına “onu” sözcüğünü getiriyorsak ve uyumlu bir sonuç alıyorsak bu fiil geçişli fiildir. Eğer fiil geçişli ise bu fiilin yaptığı bir nesne vardır. Eğer bu fiilin bir nesnesi var ise bu fiil iş / kılış fiilidir.

Yusuf, cebindeki kağıdı masaya bıraktı.

• Neyi bıraktı? Kağıdı.
• (Onu) bıraktı.

Çözüm mantığı: Bu cümlede bırak- fiili iş/kılış fiilidir. Çünkü bu fiilin yaptığı işten etkilenen bir nesne (kağıdı) vardır. Bu fiil nesne alabildiği için geçişli fiildir. Geçişli olduğu için neyi-kimi sorularına cevap verir.

İş Kılış Fiilleri Formüle: “Özne + Nesne”, “neyi, kimi?”, “onu”.

İş Kılış Fiilerine Örnekler:

Kerem, telefonu yüzüme kapattı.

• Neyi kapattı? Telefonu. (Nesne)(Geçişli eylem)

Hira, oyuncağı Mina’ya attı.

• Neyi attı? Oyuncağı. (Nesne)(Geçişli eylem)

Öykü, şişeyi çöp kutusuna atacak.

• Neyi atacak? Şişeyi. (Nesne) (Geçişli eylem)

2. Durum Fiileri

Durum fiilleri, öznenin içinde bulunduğu durumu, konumu anlatan fiillerdir. Bu fiil türünde de işi yapan öznedir ve özne bellidir. Ancak öznenin yaptığı bu işten etkilenen bir nesne yoktur. Bu fiiller nesne almadığı için geçişsiz fiillerdir. Neyi ve kimi sorularına cevap vermezler. “Onu” sözcüğü fiilden önce getirilince anlamlı bir durum ortaya çıkmaz.

Dayımla bunca yıllık küslükten sonra tekrar barıştım.

• (Onu) Neyi, kimi barıştık? Cevap yok. (Nesne yok. O halde geçişsiz fiil.)

Çözüm mantığı: Bu cümlede fiilimiz “barış-” fiili. Burada barışmak “ben” öznesinin kendi iradesiyle yaptığı bir iştir. Ancak bu işten etkilenen bir nesne yoktur. Dolayısıyla bu fiil geçişsiz fiildir. Neyi, kimi sorusuna cevap vermez.

Durum Fiilleri Formüle: “Özne + Nesne“, “neyi, kimi?“, “onu“.

Durum Fiilerine Örnekler:

Sokaktan hızlı hızlı yürüdü.

• Neyi yürüdü? Cevap yok. (Nesne yok, dolayısıyla geçişsiz fiil.)

Beni görünce aniden durdu.

• Neyi durdu? Cevap yok. (Nesne yok, dolayısıyla geçişsiz fiil.)

3. Oluş Fiileri

Oluş fiileri, öznenin kendi isteği, iradesi dışında olan değişiklikleri anlatan fillerdir. Bu fiilerde değişimin zaman içerisinde, kendiliğinden, istemdışı olma şartı vardır. Eylemin gerçekleşmesi için belli bir sürenin geçmesi gerekmektedir. Oluş fiilerinde nesneye ihtiyaç yoktur. Özne yeterlidir. Nesne olmadığı için oluş fiilleri geçişsiz fiillerdir. Dolayısıyla “Neyi, kimi?” sorularına cevap vermezler.

Bu konuda verilecek en güzel örnek renk değişimleri, yaşlanmak gibi sözcüklerle kurulan cümlelerdir:

Çiçek birkaç gün içinde hızla sarardı.

• Neyi sarardı? (Cevap yok. Nesne yok, geçişsiz fiil.)

Çözüm mantığı: Bu cümlede sararmak fiilinin gerçekleşmesi için özneye ihtiyaç yoktur. Yani çiçek birkaç gün içinde kendiliğinden sararmıştır. Çiçeğin bu durum üzerine yaptığı hiçbir şey yoktur. Bu sebeple “sarar-mak” fiili oluş fiilidir. Fiil (sararmak) kendiliğinden gerçekleşmiştir.

Oluş Fiilleri Formüle: “Özne + Nesne“, “neyi, kimi?“, “onu“. Zamanla oluşum, kendiliğinden olma.

Oluş Fiilerine Örnekler:

Sakalları birkaç günde hızla ağardı.

• Bu cümlede ağar-mak fiili zaman içinde, kendiliğinden gerçekleşmektedir. Bu sebeple oluş fiilidir.

Sıcak havada yemek birkaç saatte bozuldu.

• Bu cümlede yemeğin bozulması için özne hiçbir şey yapmamıştır. Yemek birkaç saat içinde, kendiliğinden bozulmuştur. Bu sebeple oluş fiilidir.