Gazel, divan şiiri arasında en çok rağbet görenidir. Çünkü divan şiiri geleneğini en çok yansıtan şiir türüdür. Gazel’in en önemli özelliği aşk ve sevgi üzerine yazılmış şiirlerden oluşmasıdır. Gazel, konusu itibariyle Halk şiirindeki koşmalara, İslâmiyet öncesi Türk şiirindeki koşuklara benzer.
Gazelin Tarihi
Türkler, İslâmiyetle tanıştıktan sonra Arap ve Fars kültüründen, sosyal yaşantısından ve dolayısıyla da sanatından, edebiyatından etkilenmeye başlarlar. Bu etkilenmenin neticesinde birkaç yüzyıl sürecek ve Türk edebiyatının en mühim devirlerinden olacak “Divan Edebiyatı” meydana gelir.
Türklerin İslâmiyetle tanıştıktan sonra verdikleri ilk eserler hepimizin bildiği gibi Karahanlı döneminde Divan-ı Lügât’it Türk, Kutadgu Bilig ve Atabetü’l Hakâyık’tır. Bundan sonra Osmanlı Devleti sahasında gelişme gösterecektir bu edebiyat.
15. yüzyıla geldiğimizde gazel türünün Türk edebiyatına iyice yerleşmiş ve gelişmiş olduğunu görürüz. Bu dönemde Şeyhi, Ahmed Paşa ve Ali Şir Nevaî yazdığı gazeller ile devrin en mühim şairlerindendir.
16. yüzyıl gazel için parlak bir dönemdir. Zâti, yazdığı üç bin civarında gazelle, Hayalî Bey, tasavvuf kültürünü yansıtan, ilahi aşkı anlatan gazelleriyle, Muhibbî olarak tanınan Kanuni Sultan Süleyman’ın şiirleri de bu dönemde önemli bir yer teşkil eder. Yaklaşık 2800 civarında gazelle adından siyasi alanda olduğu kadar sanat alanında da adından söz ettirmektedir.
Bâki, Taşlıcalı Yahya Bey (Muhteşem Yüzyıl dizisinde Şehzade Mustafa’nın yanında kanlı canlı görebilirsiniz. ) Bağdatlı Ruhî, Fuzuli bu dönemin en mühim şairlerindendir.
17. yüzyıla geldiğimizde hem Divan şiiri için hem de “gazel” için en parlak dönemdir diyebiliriz. Bu dönemde divan şiiri farklı toplumların edebiyat akımlarından etkilenmiştir. İranlı bazı şairlerin etkilendikleri Sebk-i Hindi üslubu bu dönemin şairleri tarafından denenmiştir. Şeyhülislam Yahya, Nef’i Fehm-i Kadim ve Nabi bu dönemin en mühim şairlerindendir.
18. yüzyılda gazel sahasında Nedim ve son büyük divan şairi olan Şeyh Galib görülür. Nedim eğlenceli, rind anlatımıyla gazele mahalli akımı yerleştirmiş, Şeyh Galib de Sebk-i Hindi akımının etkisinde ince, naif tasavvufi şiirler kaleme almıştır.
19. yüzyıl Divan şiiri açısından üzücü bir dönemdir. Zira 1839 Tanzimat Fermanı’nın ilanıyla birlikte Lale Devri ile başlayan Batılılaşma hareketi bir devlet politikası haline gelmiş, Türk edebiyatı da bundan etkilenmiş ve 1860 Tercüman-ı Ahvâl’in yayımlanmasıyla Batı tesirinde gelişen Tanzimat Dönemi Edebiyatı resmen başlamıştır.
Gazelin Özellikleri
– Kaynağını ilahi ve beşeri duyguların oluşturduğu, aşk, sevgi, güzellik, hoşluk, şarap, acı, keder, aşk acısı, üzüntü gibi lirik duygularda kaleme alınmıştır.
– Aruz vezniyle ve beyit nazım birimiyle kaleme alınmıştır.
– Uzunlukları genelde üç ile on beş beyit arası olmuştur ki bu yönüyle kaside ile arasındaki en önemli farklardan biridir.
– Kafiye düzeni aa ba ca da … şeklindedir. Her beytin ikinci mısraı ilk beyit ile kafiyeli olması gerektiği için gazeller en fazla on, on beş beyte kadar uzamıştır.
– En güzel beytine beytü’l-gazel ya da şah beyit, ilk beytine matla, son beytine ise makta denir.
– Son beytinde yani makta beytinde şairlerin mahlasları(lakapları) yer alır.
– Bütün beyitlerde aynı düşüncenin yer aldığı gazellere yek-ahenk gazel; her beytin ayrı güzellik taşıdığı gazellere yek-avaz gazel denir.
Not: Gerek gazelle ilgili testlerde, gerekse yazılı sorularında karşınıza şöyle sorular gelebilir:
Soru: Aşağıdaki beyitlerden hangisi bir gazelin ilk beyiti olabilir?
Cevap: Böyle bir sorunun cevabını bulmak için gazelin ilk beytinin özelliğine bakarız. Gazelin ilk beytine matla denir. Matlanın özelliği kafiyenin aa olmasıdır.
Soru: Aşağıdakilerden hangisi bir gazelin son beyiti olabilir?
Cevap: Gazelin son beyitinin en mühim özelliği şairin mahlasının yer almasıdır. Seçeneklerden hangisinde şairin adı, mahlası yer alırsa o beyit doğru cevaptır.
Gazel Örneği, çözümlemesi:
Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir -a
Ben kimem sâkî olan kimdir mey û sahbâ nedir – a
Gerçi cânândan dil-i şeydâ için kâm isterem – b
Sorsa cânân bilmezem kâm-ı dil-i şeydâ nedir – a
Vasldan çün âşık-ı müstâğni eyler bir visal – c
Âşıka mâşukdan her dem bu istiğnâ nedir – a
Hikmet-i dünyâ vü mâfihâ bilen ârif değil – d
Ârif oldur bilmeye dünyâ vü mâfihâ nedür – a
Ah u feryâdın Fuzûlî incidibdir âlemi – e
Ger belâ-yı ışk ile hoşnûd isen gavga nedir – a
Çözümleme:
Yukarıdaki şiirin;
Nazım biçimi: gazel’dir.
Uyak düzeni: aa ba ca da ea ‘dir.
Nazım birimi: beyittir.
Matla Beyiti
Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir
Ben kimem sâkî olan kimdir mey û sahbâ nedir
Makta Beyti:
Ah u feryâdın Fuzûlî incidibdir âlemi
Ger belâ-yı ışk ile hoşnûd isen gavga nedir