Sayfa 24

Ünlü Düşmesi

1. İki heceli bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşer: ağız / ağzı, alın / alnı, bağır / bağrım, beniz / benzi, beyin / beynimiz, boyun / boynu, böğür / böğrüm, burun / burnu, geniz / genzi, göğüs / göğsün, gönül / gönlünüz, karın / karnı, oğul / oğlu; çevir- / çevril-, devir- / devril- vb.

2. Ünlüyle başlayan ek aldıklarında vurgusuz orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmez: ağız ağıza, burun buruna, koyun koyuna (yatmak), omuz omuza, devirden devire, nesilden nesile, oğuldan oğula, şehirden şehire vb.

3. İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez: içerde değil içeride, dışardan değil dışarıdan, ilerde değil ileride, şurda değil şurada, burda değil burada, orda değil orada, yukarda değil yukarıda, aşağda değil aşağıda vb.

Ekleyenin Notu: Özellikle 3. maddedeki kelimelerin kullanımında sıklıkla hata yapıldığı görülmektedir. Kırmıız ile işaretlenmiş olanlar sözcüklerin doğru yazılmış halleridir.

Küçük Ünlü Uyumu

Düzlük yuvarlaklık uyumu olarak da bilinir.

Bir kelimede düz ünlüden sonra düz (a, e, ı, i), yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak dar (u, ü) veya düz geniş (a, e) ünlüler bulunur: anlaşmalı, bilek, çilek, ısırmak, ılıklaşmak, kayıkçı, seslenmek, yeşil; boyunduruk, börekçi, çocuk, güreşmek, ocakçı, odun, özlemek, sürmek, vurmak, yoklamak, yorgunluk, yumurta, yüreksiz vb.

Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb.

Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur vb.

Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luk, muzır-lık, müzik-çi, yağmur-luk vb.

Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: alkol-lü, kabul-ü, bandrol-lü, saat-lik vb.

-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü vb.

Büyük ve küçük ünlü uyumuyla ilgili yukarıdaki kurallar aşağıdaki çizelgede de gösterilmiş ve örneklendirilmiştir:

Ekleyenin Notu: Bu kural Türkçenin ilk dönem metinlerinden itibaren her dönemde görülen bir kural değildir. Zaten bu kural yirminci yüz yılda çıkmış bir kuraldır. Ayrıca Türkçenin tüm lehçelerinde Kalınlık-İncelik Uyumu kuralı söz konusu iken Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu söz konusu değildir. Bu sebeple bir kelimenin Türkçe olup olmadığına bakarken bu kurala bakmak çok doğru değildir.

Bu kuralı metinlerde rahatlıkla çözebilmek için pratik bir yol vardır. Elbette yukarıdaki yolu ezberlemek bilimsel açıdan daha doğru olabilir ama biz yine de pratik yolu verelim:

balık eti => balık eti

ordu gölü => üslup ya da kale

Mantık çok basit. Aradaki oka dikkat edin. Okun sol tarafındaki balık eti ‘ndeki sesli harflerden birisi geldiğinde devamında da balık eti ‘nden bir tane sesli harf gelmelidir.

Örneğin:

“Kerpeten” kelimesine bakalım. İlk sesimiz “e” sesidir. Acaba “e” sesinden sonra ikinci ses olan “e” gelebilir mi?

balık eti => balık eti kuralına göre bu mümkündür. Şimi ikinci ses olan “e” sesinden sonra üçüncü ses olan “e” sesi gelebilir mi?

balık eti => balık eti kuralına göre bu da mümkündür. O halde “kerpeten” kelimesi düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaktadır.

Yine bir diğer örnek:

“Türkçe” kelimesinde ilk sesimiz “ü” sesidir. “ü”den sonra acaba “e” gelebilir mi?

ordu gölü => üslup ya da kale kuralına göre ordu gölü ‘ndeki “ü” sesinden sonra okun diğer tarafındaki üslup ya da kale ‘deki seslerden bir tanesi gelir. Demek ki bu kelime de küçük ünlü uyumuna uyuyormuş.

Unutmamanız gereken tek şey, bu uyuma bakarken her ünlü harfi kendinden sonra gelen ünlü harf ile değerlendirmektir.

Diğer Yazım Kuralları

Ses, Harf ve Alfabe
Türkçede Ünlülerin Nitelikleri
Düzeltme İşaretinin Kullanıldığı Yerler
Türkçede Büyük Ünlü Uyumu
Küçük Ünlü Uyumu
Ünlü Düşmesi
Ünsüz Uyumu
Sayıların Yazılışı
Büyük Harfler Nerelerde Kullanılır
Birleşik Kelimelerin Yazılışı
Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler
Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler
Deyimlerin Yazılışı
Yabancı Özel İsimlerin Yazılışı
Kısaltmaların Yazılışı
Türkçede Uzun Ünlü
Ünlü Daralması
Ünsüzlerin Nitelikleri
Ünsüz Türemesi
Alıntı Kelimelerin Yazılışı
İkilemelerin Yazılışı
Hece Yapısı ve Satır Sonunda Kelimelerin Bölünmesi
Soru Eki mı / mi / mu / mü’nün Yazılışı
Bağlaç Olan da, de’nin Yazılışı
Bağlaç Olan ki’nin Yazılışı
İle Bağlacının Yazılışı
Fiil Çekimi
Mastarlara Gelen Eklerin Yazılışı
Ek Fiilinin Yazılışı
Simgelerin Yazılışı

Türkçede Büyük Ünlü Uyumu

Not: Büyük ünlü uyumu Türkçenin ilk döneminden itibaren geçerliliğini koruyan bir kuraldır. Türkçenin ilk dönem metinlerinde (örneğin Orhun Yazıtları) bile bu kural yer almaktadır. Şu yazımızda da bahsettiğimiz gibi özellikle bir kelimenin Türkçe kökenli olup olmadığına bakmak için öncelikle Büyük Ünlü Uyumuna yani bilimsel bir ifadeyle Kalınlık-İncelik Uyumuna bakmamız gerekiyor. Eğer sözcük bu kurala uyuyorsa daha sonraki kurallara bakabiliriz.

Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb.

Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe kelimeler de vardır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb.

Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.

Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb.

-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.

-daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.

-ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki vb.

Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.

Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb.

Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokole, saat / saate, sadakat / sadakati, santral / santraller vb.

Düzeltme İşaretinin Kullanıldığı Yerler

Düzeltme işaretinin kullanılacağı yerler aşağıda gösterilmiştir:

1. Yazılışları bir, anlamları ve söylenişleri ayrı olan kelimeleri ayırt etmek için okunuşları uzun olan ünlülerin üzerine konur: adem (yokluk), âdem (insan); adet (sayı), âdet (gelenek, alışkanlık); alem (bayrak), âlem (dünya, evren); aşık (eklem kemiği), âşık (vurgun, tutkun); hal (sebze, meyve vb. satılan yer), hâl (durum, vaziyet); hala (babanın kız kardeşi), hâlâ (henüz); rahim (esirgeme), rahîm (koruyan, acıyan); şura (şu yer), şûra (danışma kurulu) vb.

UYARI: Katil (<katl = öldürme) ve kadir (<kadr = değer) kelimeleriyle karışma olasılığı olduğu hâlde katil (ka:til = öldüren) ve kadir (ka:dir = güçlü) kelimelerinin düzeltme işareti konmadan yazılması yaygınlaşmıştır.

2. Arapça ve Farsçadan dilimize giren birtakım kelimelerle özel adlarda bulunan ince g, k ünsüzlerinden sonra gelen a ve u ünlüleri üzerine konur: dergâh, gâvur, karargâh, tezgâh, yadigâr, Nigâr; dükkân, hikâye, kâfir, kâğıt, Hakkâri, Kâzım; gülgûn, merzengûş; mahkûm, mezkûr, sükûn, sükût vb. Kişi ve yer adlarında ince l ünsüzünden sonra gelen a ve u ünlüleri de düzeltme işareti ile yazılır: Halûk, Lâle, Nalân; Balâ, Elâzığ, İslâhiye, Lâdik, Lâpseki, Selânik vb.

3. Nispet ekinin, belirtme durumu ve iyelik ekiyle karışmasını önlemek için kullanılır: (Türk) askeri ve askerî (okul), (İslam) dini ve dinî (bilgiler), (fizik) ilmi ve ilmî (tartışmalar), (Atatürk’ün) resmi ve resmî (kuruluşlar) vb.

Nispet eki alan kelimelere Türkçe ekler getirildiğinde düzeltme işareti olduğu gibi kalır: millîleştirmek, millîlik, resmîleştirmek, resmîlik vb.

Diğer Yazım Kuralları

Türkçede Ünlülerin Nitelikleri

Türkçede sesler, ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki ana gruba ayrılır.

Ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan sese ünlü denir. Türkçede sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlüler şu biçimde sınıflandırılır:

A. Dilin durumuna göre:

1.Kalın ünlüler: a, ı, o, u
2.İnce ünlüler: e, i, ö, ü

B. Dudakların durumuna göre:

1.Düz ünlüler: a, e, ı, i
2.Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü

C. Ağzın açıklığına göre:

1.Geniş ünlüler: a, e, o, ö
2.Dar ünlüler: ı, i, u, ü

Ünlülerin nitelikleri aşağıdaki çizelgede toplu olarak gösterilmiştir:

Diğer Yazım Kuralları

Ses, Harf ve Alfabe

Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda meydana getirdiği titreşime ses denir. Ses, dili oluşturan en küçük birimdir. Ses, söylenilen, ağızdan çıkan, işitilen en küçük dil birlikleridir. Bu sesleri yazıya geçirmek için bir takım işaretler kullanmak gerekir. İşte bu işaretlere de harf denir. O halde harf sesin yazıdaki karşılığıdır.

Bir dildeki harflerin belirli bir sıraya dizilmiş bütününe alfabe denir. Bir dil, çeşitli zamanlarda ve çeşitli sebeplerle birden fazla alfabe kullanabilir. Çünkü harflerin sadece simgesel değerleri vardır. Bir ses farklı alfabelerdeki farklı harflerle işaret edilebilir. Mesela şu an millî Latin alfabemizde “k” harfinin ses değeri olarak karşılığı harf inkılâbından evvel Arap alfabesinden olan “ﻖ” harfi ile karşılanırdı.

Türkler tarihte birbirinden çok farklı ve sayıca çok fazla alfabe kullanmışlardır. Bu alfabelere bakmak için “Türklerin kullandıkları alfabeler” yazımızı okuyabilirsiniz.

Türk alfabesi, Latin harfleri esas alınarak 1.XI.1928 gün ve 1353 sayılı Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun ile kabul edilmiştir. Bu Kanun’a göre, Türk alfabesinde 29 harf bulunmaktadır.*

Türk alfabesindeki harflerin sıra sayıları, adları, kitap ve el yazısı biçimleri ile kodları** aşağıda belirtilmiştir:

ekle bunu

* Kanun’da önce “i” sonra “ı” belirtilmişse de yaygın ve yerleşmiş olan sıraya göre önce “ı” sonra “i” gelmektedir.

** Türk Kodlama Sistemi, ilgili kurum ve kuruluşların görüşleri alınarak TDK İmla Kılavuzu Çalışma Grubu tarafından 8 Ocak 2004 günü belirlenmiş ve TSE tarafından Nisan 2005/TS 13148 numaralı belge ile ölçünlü (standart) hâle getirilmiştir.

Diğer Yazım Kuralları