Sözcükte anlam konu anlatımı sayfasına hoş geldiniz. Bir edebiyat öğretmeni olarak size dilim döndüğünce sözcükte anlam konusunu anlatacağım. Sizden tek ricam lütfen bu konuya çalışırken dikkatinizi dağıtacak tüm elektronik cihazlarınızı kapatmanız. İnternete bağlı çalışıyorsanız da diğer sayfaları kapatmanız. Çünkü, sözcükte anlam konusu yoğunlaşma, dikkat isteyen bir konudur. Ayrıca sözcükte anlam konusu tüm dil bilgisinin temelini oluşturur. Bu sebeple lütfen aşağıdaki sıralama ile çalışın:
A. Anlam Bakımından Sözcükler
Gerçek Anlam
Temel (başat) anlam
Yan Anlam
Mecaz Anlam
Terim Anlam
Deyim Anlam
B. Sözcükler Arasındaki Anlam İlişkileri
Eş anlamlı Sözcükler
Eş Sesli Sözcükler
Yakın Anlamlı Sözcükler
Zıt Anlamlı Sözcükler
Atasözleri
Dolaylama
Güzel Adlandırma
Anlam Daralması
Anlam iyileşmesi
ANLAM BAKIMINDAN SÖZCÜKLER
Sözcükte anlam konusu Türkçenin, dil bilgisinin en temel konusudur. Basit bir konu gibi görünse de sizi yanıltabilir. Zira cümlede anlamın da paragraf bilgisinin de temelinde kelimede anlam yani sözcükte anlam konusu vardır. Çünkü sözcükte anlam konusu metnin, paragrafın ve cümlenin temelini oluşturur. Bu sebeple sözcükte anlam konusunu iyi okumalı ve anlamalıyız. Biraz sabır gerektirse de hep birlikte sözcükte anlam konusunun üstesinden gelebiliriz. Aşağıdaki tüm bilgiler sözcükte anlam ders notlarını içeriyor.
Sözcükte anlam konusunun temelini oluşturan bu konuda sözcüklerin insanda çağrıştırdıkları ilk anlamdır. Gerçek anlamlı sözcükler insanların çoğunda aynı düşünceyi doğurur. Ayrıca gerçek anlam, bir sözcüğün herkesçe bilinen, en yaygın anlamıdır.
Örneğin, silgi kelimesi size ilk yazılan bir yazısı silmeye yarayan nesneyi çağrıştırır. Bu, sözcüğün gerçek anlamıdır.
Gerçek anlam kendi içerisinde “temel (başat) anlam” ve “yan anlam” olmak üzere iki bölüme ayrılarak incelenir. Unutmayalım ki, sözcüğün yan anlamı da gerçek anlamıdır.
a. Temel (başat) anlam: Bir sözcüğün zihnimide çağrıştırdığı ilk anlamıdır.
– “diş” sözcüğünün temel anlamı insanın ağzındaki organ anlamıdır.
– “baş” sözcüğünün temel anlamı ise yine bir canlının vücudunda bulunan bir bölüme verilen isim olmasıdır.
b. Yan anlam: Bir sözcüğün temel anlamından kopmadan yeni anlamlar kazanmasıdır. Unutmayalım da sözcük mutlaka temel anlamını en azından benzerlik yoluyla çağrıştıracak.
– “Tarağın dişleri çok sert.” dediğimiz zaman buradaki “diş” kelimesi yan anlamında kullanılmıştır. Tarağın dişi şekli itibariyle temel anlam olan insan dişine benzediği için yeni bir anlam kazanmıştır.
– “Bir baş soğan verir misin?” cümlesindeki “baş” kelimesi de yan anlamda kullanılmıştır. Çünkü “baş” kelimesinin temel anlamı olan canlının bedenindeki bir bölümü sayı bakımından çağrıştırır. “Bir baş soğan” da bir tanedir, canlının bedenindeki “baş” da bir tanedir.
Sözcüklerin gerçek anlamlarından ayrılıp tamamen değişerek bambaşka anlamlar kazanmasıdır. Bir sözcüğün mecaz anlam kazanması cümledeki kullanımına bağlıdır.
Ben bu konuyu öğrencilerime anlatırken “yanmak” kelimesini hep canlandırarak anlatırım. Elime bir kâğıt alırım ve çakmakla kâğıdı tutuşturup, onlara bu kâğıdın “yandığını” söylerim. İşte yanmak kelimesi burada gerçek anlamında kullanılmıştır. Ancak “Sevgilin seni terk edince için yanar mı?” cümlesindeki yanmak kelimesi mecaz anlamdadır. Çünkü buradaki yanmak kelimesi iç sıkıntı anlamında kullanılmıştır.
Şimdi aşağıdaki mecaz anlam örneklerine bakalım:
Onu hayatından tamamen sildi.
Böyle davranarak beni sindireceğini düşünüyor güya.
Biz dürüstlüğün kitabını yazmış adamız.
Bir sözcüğü belirli bir meslek, spor, sanat dalıyla ilgili kullanmaya denir.
Mesela Türkçe dil bilgisi ile ilgili “nokta, virgül, ünlem, soru işareti, noktalama, türemiş, basit, bileşik, gövde, kök, ek, öge” kelimeleri birer terim anlamlı kelimelerdir.
Geometri ile ilgili, “açı, üçgen, eşkenar, ikiz kenar, daire, teğet” kelimeleri birer terim anlamlı kelimelerdir.
Tamircilik mesleğiyle ilgili “vites, şanzuman, debriyaj, baskı balata, aks” sözcükleri birer terim anlamlı kelimelerdir.
Futbolla ilgili, ” taç, gol, korner, ofsayt, sarı kart” kelimeleri birer terim anlamlı kelimelerdir.
Deyimler, en az iki kelimenin genelde ilk anlamlarından sıyrılarak bir durumu daha çarpıcı anlatmak üzere birleşmesiyle meydana gelen kalıplaşmış sözlerdir.
Deyimlerin Özellikleri
– Deyimler birer kalıplaşmış sözlerdir. Bu sebeple deyimlerdeki kelimeler aynı anlamı sağlayan başka bir kelime ile bile değiştirilmez. Örneğin “içini dökmek” deyiminin verdiğin, içindeki dertleri söylemek, anlamını dökmek ile aynı anlama gelen boşaltmak kelimesi karşılamaz yani “içini boşaltmak” diyemeyiz. Çünkü deyimler kalıplaşmıştır.
– Yine deyimlerin söz dizimi, sözcük sayısı ve sözcük türü değiştirilmez. Örneğin “gözünü karartmak” deyimi “gözünü siyahlaştırmak” şeklinde kullanılmaz.
– Deyimler bir cümlede kullanıldıkları taktirde anlam kazanırlar. Tek başlarına pek kullanılmazlar.
– Bazı deyimler cümle şeklinde kalıplaşmıştır: Eski çamlar bardak oldu, gibi.
– Deyimlerin bazısı tamlama özelliği taşır: sinir küpü, deli fişek, gibi.
– Deyimler genelde mastar halde bulunurlar: iple çekmek, kol kanat germek, gözü yolda kalmak, ipe un sermek, gibi.
SÖZCÜKLER ARASINDAKİ ANLAM İLİŞKİLERİ
Eş anlamlı Sözcükler ( Anlamdaş Sözcükler )
Yazılışları farklı, anlamları aynı kelimelerdir. Bir başka tarifle de aynı anlamı veren farklı sözcüklere “eş anlamlı sözcükler” denir. Bir dilde aynı anlamı karşılayan birden fazla sözcük varsa genelde bu sözcüklerin bazıları yabancı dilden gelen sözcüklerdir. Mesela bugün kullandığımız okul kelimesi yerine eskiden Arapçadan geçen mekteb kelimesini kullanıyorduk.
Eş anlamlı kelimelerle ilgili daha fazla bilgi almak için bu sayfayı ziyaret edebilirsiniz. Ayrıca “eş anlamlı kelimeler oyunu” ile bilginizi pekiştirebilirsiniz.
Eş anlamlı sözcük örnekleri
okul – mekteb
siyah – kara
öğrenci – talebe
vazife = görev
test = deneme
istiklâl = kurtuluş
savaş = harp
sulh = barış
cimri = pinti
Eş Sesli Sözcükler ( Sesteş Sözcükler)
Yazılışları ve okunuşları aynı olduğu halde farklı anlama gelen kelimelere eş sesli kelimeler denir. Türkçede çok fazla eş sesli kelime vardır. Eş sesli sözcüklere bakarak bir dilin zenginliği hakkında yorum yapmak pek mümkün değildir.
Eş sesli sözcüklere örnekler
Arı: 1. anlam: saf, temiz. 2. anlam: hayvan olan arı
yüz: 1. anlam: rakam olan yüz. 2. anlam: insana ait bir bölge. 3. anlam: rakam olan yüz.
kır: 1. anlam: gezip dolaşılacak yer. 2. anlam: kırmak fiili.
Yazılışları ve okunuşları farklı olduğu halde anlamları birbirine yakın olan sözcüklerdir. Aslında anlamları da birebir aynı değildir ancak bazen karışıtırılarak birbirinin yerine kullanılabilir. Tabii bu bazı durumlarda anlatım bozukluğuna yol açabilir.
Mesela yalan ve yanlış kelimesi aynı anlamda değildir. Yazılışları ve okunuşları da aynı değildir. Fakat ikisi de yakın anlamlıdır. Bazen birbirinin yerine kullanılabilir.
“Söylediklerin yalan.” demek ile “Söylediklerin yanlış.” demek arasında ufak bir fark vardır.
Arkadaşım bana küsmüş.
Arkadaşım bana darılmış.
Arkadaşım bana gücenmiş.
Arkadaşım bana kırılmış.
Arkadaşım bana alınmış.
Yukarıdaki cümlelerin hepsinde altı çizili sözcükler aslında farklı anlamlara gelse de burada hep yakın anlamda kullanılmıştır. Yakın anlamlı sözcükler, YGS‘de sıkça karşımıza çıkar. Tabii bir de yakın anlamlı cümleler de çokça sorunun çıktığı yerdir.
Bir özellik bakımından birbirine zıt olan sözcüklerdir. Bu konuyu daha rahat anlamak için örnekler üzerinden gitmek daha doğru olur.
Diyelim ki yat- sözcüğünün karşıtı -kalk ‘tır. Çünkü ikisi de birer fiildir ve birbirinin tam zıttı davranışlar içerir.
Zıt anlamlı kelimeler ile bir kelimenin olumsuzunun karıştırmamak gerekir. Mesela “sevinmek” sözcüğünün zıttı “sevinmemek” değildir “üzülmek”tir. Eylemin olumsuzu onun zıttı değildir.
Bir de şuna bakmak gerekir ki, bazı çok anlamlı kelimelerin zıttını bulmak için zıt olduğunu düşündüğümüz kelime ile aynı anlam düzeyinde olması gerekir. Yani ikisi de temel anlam olmalıdır.
Hemen örnekle izah edelim, “hafif ” kelimesinin karşılığı “ağır”dır. Ancak buradaki “hafif” kelimesi yük ile ilgili olan “hafif” kelimesidir. “Bugün kendimi hafif hissediyorum.” cümlesindeki “hafif” kelimesinin karşılığı “ağır” olamaz.
Tarihi çok eskilere dayanan kalıplaşmış sözlerir. Deyimlerden en önemli farkı atasözlerinin bir yargıya varmasıdır. Cümle halinde olmasıdır.
Yaşanan olaylar, durumlar üzerine söylenen sözlerdir. Söyleyeni belli değildir. Anonimdir.
Az sözle çok şey ifade etmek esastır. Metnin inandırıcılığını arttırır ve daha etkili kılar.
Öğüt verme gibi bir amacı vardır.
Sözü daha etkili kılmak için aslında tek bir sözcükle ifade edilen durumu birden çok sözcükler ifade etme işidir dolaylama. Dolaylamanın oluşabilmesi için bu kullanımın halka yayılması, herkes tarafından aynı anlama gelecek şekilde bilinmesi gerekir.
Dolaylama Örnekleri
Arslan = Ormanlar kralı
Simit = Memur kebabı
Avustralya = Kangurular diyarı
Top = Meşin yuvarlak
Gol = top ağlarda, fileleri havalandırmak
Atatürk = Ulu Önder
Silah = Delikli demir
Rakı = Aslan sütü
Eş = Hayat arkadaşı
Televizyon = Aptal kutusu
Dolaylamaya benzer. Hatta bazen dolaylama ile karışabilir. Unutmayalım ki her güzel adlandırma bir dolaylama örneğidir ama her dolaylama bir güzel adlandırma örneği değildir. Ancak güzel adlandırmanın en önemli özelliği insanlarda korku yaratan, panik oluşturan, tiksinme uyandıran kelimelerin farklı isimlerle söylenmesidir. Amaç bu tiksinme duygusunu ona hissettirmemek ama söyleyeceği kelimeyi de hissettirmektir. Genelde kötü şeyleri güzel söylemek için kullanılır.
Güzel adlandırma örnekleri
cinler = üç harfliler
kör = görme özürlü
kel = tarama özürlü
baykuş = hayırlı kuş
verem = ince hastalık
Eskiden bir kelime çok fazla durumun ya da nesnenin karşılığı iken günümüzde anlamı daralmışsa, daha az nesneyi ya da durumu kapsıyorsa buna anlam daralması denir.
Örneğin erik, eskiden birçok meyvenin adı iken günümüzde sadece bir tür meyvenin adıdır. Oğul kelimesi eskiden hem kız hem de erkek evlat için kullanılırken günümüzde sadece erkekler için kullanılır. Bu da anlam daralmasıdır.
Eskiden “kötü” anlamına gelen “yavuz” kelimesinin günümüzde “yiğit” anlamında kullanılması anlam genişlemesine örnektir.
Sözcükte anlam konusunu bir edebiyat öğretmeninden dinlediniz. Tüm edebiyat öğretmenleri buraya. Sözcükte anlam konusu çok geniş bir konudur. Birçok konuyu sözcükte anlam içerisinde değerlendirebiliriz. Bu sebeple bu sayfadaki sözcükte anlam konu anlatımına sık sık içerik eklemesi, güncelleme yapılacaktır.
Cok sagolun
Valla cok yararli tavsiye ederm gencler
Çok sağ olun. Çok işe yaradı.